Шуши мирев культура - Культура обско-угорских народов

Васы мăнты тыӆăщ 7-мит хăтӆăн округ творчества хотн ар вошăӊ па па вошăт эвăӆт мойӊа юхтум мир амтăӊ мăӊхăтӆа ăктăщсăт. Вантэ, тăм хăтӆăн вет оӆ юхӆы вошевн «Ёмвош ёх» ариты-якты тӑхи тывăс. Щи пурайн вошăӊ апрăӊ па оса вєрăт тәты хӑнты имет ариты-якты тӑхи ӆэщӑтты нумӑс вєрсӑт. Ӆәӆн хăнты мир йис ясӊăт, путрăт, моньщăт па арăт ӆєрамтты па шавиман еӆӆы тәты. Ӆәӆн иса мира хурамăӊ хăнтыӆўв арăт па катра якӑт ванӆтăты па айӆат ёх вәнӆтăты. Мєт оӆӑӊ пўш ӆыв «Югра ӆыӆӊуптӑты» оса тӑхийн арисӑт, щӑӆта айӆтыева арсыр етнхотӑтн, вәйтантупсэтн па вән мӑӊхӑтӆӑтн ариты питсăт.

Лыпӑт хойты тыӆӑщн 23-24-мит хӑтӆӑтн Нуви сӑӊхум районӑн Касум вош музей хуща «Вәӆум хот» нємуп проект пўншса. Щимӑщ проект хӑншӑс па щи вєр ӆэщӑтты пӑта Потанин нємуп фонд мухты вух ёша павтӑс Марина Викторовна Кабакова. Ӆўв музей хуща проектной деятельность тӑхийн рәпитӆ. 

«Вәӆум хот» – щит музей хуща атэӆт тӑхийн омӑсты хот. Щи хотэн хӑнты нури тӑйӆ, уӆлотӑт вўӆы сухн ӆєрмӑӆман вәӆӆӑт, хӑшап па тӑйӆӑт. Уӆлотӑт хуща усум хирӑт, лаӊкпӑт. Щӑта рӑхӆ кєрӑтьӆяты, кӑш ки вәӆ, уӆты па вәӆум вантты. Шай ньщты па омӑсты пӑсанӑт ищи вәӆӆӑт. 

Ёмвошн вәӆты «Торум Маа» нємуп музей хуща рәпитты ёх лыпӑт хойты тыӆӑщ 28-мит хӑтӆӑн хәӆмит пўш йис вєрӑт шавиман «Хутӑӊ пәрӆӑты хӑтӆ» вєрсӑт. Оӆӑӊ пўш вєрум иты тӑм мӑӊ вєр Востыхой нємуп йис ай кәртӑн вєрӑнтса, щит Ёмвош район хуща. Тыв йир пӑсан, поры пӑсан вєрты хӑнтэт па вухаӆь ёх арсыр мўв сўӊӑт эвӑӆт юхӑтсӑт.

Йистєӆн увӑс мирев иса пўш мӑӊ вєрӑт вєрман вәсӑт, йир-поры вєрман вәсӑт, ӆәӊха пойкщӑсӑт, кӑӆта пойкщӑсӑт. Хӑнтэт па вухаӆь ёх йисн мӑӊ хӑрӑт тӑйсӑт, тәх мӑӊ хӑрӑта иса тӑхетн вәӆты хӑнты па вухаӆь ёх юхтыйӆсӑт. Щит ар мир ха тӑйты мӑӊ хӑрет. 

«…Әмӑщ сыйт ин ма хәӆсум.
Нарӑссый щит амӑт тәс,
Щит паӆа хойс сувӑӊ ар.
Арсув хәӆман еӆӆы мӑнӆум…»
В.С. Волдин

Щимӑщ хурамӑӊ ӆўӊтар вәтаӊ хӑнты мир поэт Владимир Семёнович Волдин хӑншӑс. Тӑм оӆн Ас нопӑтты тыӆӑщ 25-мит хӑтӆӑн сєма питум хӑтӆэӆ эвӑӆт 85 оӆ постӑсўв. Щирн тӑм ванӑн лыпӑт хойты тыӆӑщ 6-мит хӑтӆӑн Ас-угорской научной институт хуща кимит пўш «Волдинской ӆўӊтупсы» нємпи вән научной мирхот ӆэщӑтман вәс. Щит «Центр культурного наследия ханты имени В. Волдина» тӑхи ёх ӆэщӑтсӑт. 

Ӆыпӑт тыӆӑщ кў­тупн Пуӆӊавӑт вошн Ямал мўвн мўвтєӆ ми­рӑт кўтн «Нӛрум мўв ӆыӆ» мӑӊхӑтӆ мӑ­нӑс. Щи пурайн мўӊ нємасыя сыр-сыр якты-ариты хотӑтн вәӆты хӑннєхуятӑт пиӆа вәйтантыйӆсўв па арсыр мўӊева мос­ты айкеӆӑт иха ӑкӑтсўв. 

Щи киньща Катра­вош Приуральс­кой район эвӑӆт юхтум хӑннєхуятӑт пиӆа вәй­тантыйӆсум па иса ӆывеӆ иньщӑссум, мӑта оӆ вўш эвӑӆт ӆыв тӑмӑщ вән мӑӊхӑтӆӑта ӊхты пинь­щӑсӑт. «Чилан чиламъес» («Ариты сӑмӑт») нємуп якты-ариты хот кәщаев Светлана Бухарова (Сме­танина) ӆыв хущеӆа вәӆ­ты нєӊӑт оӆӑӊӑн айкеӆӑт вєрӑс. 

Тӑм ӆўӊӑн лыпӑт тыӆӑщ кўтупн Пуӆӊавӑт вошн мўвтєӆ мирӑт «Нӛрум мўв ӆыӆ» мӑӊхӑтӆ вәс. Щи пурайн и ушӑӊ-сащӑӊ па вєра путрӑӊ юрн ики пиӆа вәйтантыйӆсум па путрємӑсум. Тӑм хәев Роман Хасавович Яндо сыры оӆӑтн сыр-сыр тӑхетн кәщая рәпитмаӆ  па еша ӛхӑтшӑк, пенсияя питмаӆ пийн, юрн мир вәӆупсы вєрӑт тәты хӑннєхәя йис. Мєт юхи хӑщум оӆӑтн Йиӆуп Уренгой вошн Увӑс мирӑт культура хотн йиӆуп рәпата ӆўвеӆа мущатӑс.  

- Роман Хасавович, муй­сӑр вєрӑт пӑта нӑӊ тӑм мӑӊхӑтӆа юхӑтсӑн?

Сўмӑтвоша ӊхмємн ма район киникайт ӆўӊӑтты хот кәща нє Ольга Георгиевна Есетова пиӆа вәйтантыйӆсум па ӆыв рәпатаеӆ оӆӑӊӑн иньщӑссум.

- Ольга Георгиевна, еша тӑм киника ӆўӊӑтты хот оӆӑӊӑн путӑрта.

Ӆорвош райо­н Муши вошн «Ма Ӆорвош мўвєм» мӑӊ­хӑтӆ ӆэщӑтум пурайн Россия хон пєлӑк ар тӑхет эвӑӆт щив хӑннєхуятӑт юхтыйӆсӑт. Щиты арсыр вошӑт па мўвӑт эвӑӆт вәӆты нєӊӑт пиӆа вәй­тантыйӆсўв па мкєм хўв кўт иха путрємӑсўв. 

1994-мит оӆ вўш эвăӆт кашăӊ оӆ вәйт ор тыӑщ 9-мит хӑтӑн иса мўвӑтн мўвтє шуши мирӑт мӑңхӑт постăы. Тăм мăӊхăтӆ Генеральной Ассамблея ООН нємпи тӑхи ёх унтасн постӑты питсы.

Тӑм мăӊхăтӆ окру­гев ӆуваттыйн шєңк мосман тӑйы. Югра мўв кашăӊ вошăтн әмăщ якты-хăрăт, вәйтантупсэт, сыр-сыр шуши мир юн­тупсэт па ӛращты кăсуп­сэт, вәнӆ­тăты хăрăт па ӆўӊтупсэт ӆэщăтӆыйт. Щи тумпийн шуши мирӆўв йис вәӆуп­сы оӆăӊăн әмăщ кинайт ванӆтăӆыйт.

Вєртутӑӊ нє Анисия Фёдорова пиӆа мин Москва хон вошн вәтаӊа йисмӑн, хән щив «Увӑс мўв тащӑт» вән мӑӊхӑтӆа юхтыйӆсумн. Тӑм ими хурамӑӊ рнасн омсӑс, нюр муӆты йис хур эвӑӆт єтӑс. Ма ӆўв хущеӆа вана мӑнсум па ванӆтупсыя тўвум пурмӑсӆаӆ, ӆәмӑтсухӆаӆ, вәӆупсэӆ оӆӑӊӑн иньщӑссєм.

Анисия Иннокен­ть­евна Саха-Якутия мўвн Мегино-Канга­лас­ской улусн (районӑн) вәӆ. Ӆўв рәтӆаӆ, ӑӊкеӆ-ащеӆ оӆӑӊӑн мӑнєма путӑртӑс: