Югра мўвев хўваттыйн тәп Сўмӑтвошн ӆавӑӆман тӑйты мєт йис тӑхи вәӆ, щит «Березовское городище». Щӑта XVIII-XX-мит нәптӑт вўш эвӑӆт йис хотӑт ин вәнты омӑсӆӑт. 2006-мит оӆн щи тӑхи Югра мўвевн культурной наследия тӑхет щирн нєпека хӑншсы. 2007-мит оӆ вўш эвӑӆт щи тӑхийн археологӑт рәпитӆӑт.

Ар оӆ мӑр щи тӑхийн археолог Георгий Петрович Визгалов рәпи­тӑс, щит исторической наукайт кандидат, Сәрханӆ вошн университетн рәпитӆ, «Северная археология-1» тӑхи кәщая вәӆ. 

Щиты рўщ ими, «Сорни Най» нємпи Ӆапӑтнаӊк вошӑӊ хӑнты арӑт ариты тӑхи кәща нє Елена Петровна Делеган лупӑс. Ӆўв хәс оӆ хӑнты имет пиӆа арийӆ. Ӆўв пиӆаӆа Хӑнты-Муши кәртӑн «Ван рәтӑт» нємпи ариты-якты мӑӊхӑтӆ пурайн вәйтантыйӆсум.

Лыпӑт хойты тыӆӑщ 23-мит хӑтӆӑн Ёмвоша Касум мўв эвӑӆт театр юхтӑс па «Щаӊри-хоӊра» нємуп етнхот ванӆтӑс.

Тӑм ванӆтупсы интернат няврємӑт оӆӑӊӑн вәс. Сўсн Щаӊри-хоӊра вертолёт ай кәртӑта ӊхӑӆ па няврємӑт аӊкиӆаӆ-ащиӆаӆ эвӑӆт вәнӆтӑты пӑта Касум во­ша щи тәӆӆэ. Тәх ӑӊкет-ащет няврємӑт вәӆы тӑхия кит­ты ӑн кашащӆӑт. 

Щимӑщ нєм ванӆтупсы тӑйс, мӑта ут «От экспедиции к экспозиции» нємпи вєр эвӑӆт йиӆ. Щит вәйт ӆор тыӆӑщ 27-мит хӑтӆӑн «Торум Маа» нємпи йис пурмӑсӑт ӆавӑӆты хотн вәс.

Ванӆтупсы тәты нє Ирина Ксенофонто­ва лупӑс: 

Тӑм ванӑн «Торум Маа» йис пурмӑсӑт ӆавӑӆты музей хуща «Таксар махум» (хӑнты щирн «Таксӑр ёх») нємпи рўтьщӑты па ӛрӑӊа йиты кимит хӑр рәпитты етшуптӑс. Тӑта няврємӑт уша вєрсӑт, муй щирн вәнтӑн вәӆты рӑхӆ.

Эвет-пухӑт вәнӆтыйӆ­сӑт, вәнта мӑнты пӑта пӑнӑн муй вўты мосӆ, тўт вўщитты, пӑрщӑн хот омӑсты па па вєрӑта. Щи тумпи войт веӆты пӑта ар­сыр сєсэт, тунтэң анӑт па па утӑт вєрты вәнӆтыйӆсӑт.

Тӑм оӆ ӆўӊ пура оӆӊитумн округевн «Хотал» нємпи вәнӆтӑты ӑшкола вєрӑнтсы. Щӑта Сәрханӆ мўв ӆуваттыйн Тәрум юхан хӑнтэт ӆәмӑтсухӑт йис щирн ёнтты щира вәнӆтӑты хӑрӑт ӆэщӑтты питсайт. Вәнӆтӑты вєрӑт Югра мўв ӆуваттыйн «Орт ики» нємуп община вухаӆь кәща нє Валентина Шадрина ӆэщӑтты вўянтӑс.

Ӆўв щиты лупӑс:

Увӑс мўвєм        
Атум муй вәӆӆийӆ тәрум,
Муй хăтӆӑтн єтӆийӆ най –
Нăӊ эвӑӆтэна еӆн ăн вәсум.
Ропхӑӊ ма ăн кăншсум сай.
Увӑс мўв! Муйн нăӊ тащӑң,
Муй амӑтн амӑтӆӑн нăӊ –
Иса щит мăнєма ӆыӆӆӑс
Па айтєӆн сăмєма ван.
– Прокопий Салтыков

Тӑмхӑтӆ ма әмӑщ вухаӆь ими оӆӑӊӑн хӑншты ӆӑӊхаӆум. Щит Анна Константиновна Самбиндалова. Ӆўв 1969-мит оӆ вўш эвӑӆт хӑнтэт кўтн Тэк кәртӑн вәӆ.

Ӆўв мосты рәт мў­вӑӆ оӆӑӊӑн щиты нәмӑӆмӑсӆэ: 

- Ма ван хӑтӆуп тыӆӑщ 24-мит хӑтӆӑн 1946-мит оӆн Яныг-пауль кәртӑн (хӑнты щирн Вән кәрт, щит Няксимволь вош пўӊӑӆн) сєма питсум. 

Хурӑт хӑншты хә – щит мўвӆ тәса вәты хуят, щит мўв сӑмӆ, сємӆ, пӑӆӑӆ, ӆўв вәӆтӑӆ йис сыйӆ. − Максим Горький

К.А. Резидент хӑншум хурӑт, вєрум пур­мӑсӑт ванӆтупсыйн шиваӆӑԯӑн ки, имухты уша йиԯ, хуты ӆўв мўвӑӆ тәса па ма вәятӆ. Тӑм вуӆаӊ па вєрӑӆ тәса вәты хуят Югра мўвевн Сўмӑтвошн вәӆ.

Вәйт ӆор тыӆӑщ 20-22-мит хӑтӆӑтн Ме­гион вошн 6-мит пўш «Хӑтӆые» нємпи шуши мир вән мӑӊхӑтӆ вәс. Россия арсыр тӑхет, па хон пєлӑк Казахстан па Германия мўвӊӑн эвӑӆт 30-кєм муӆтас хуят мирхотн рәпитӑс. 

мӑӊхӑтӆа ӑктӑщум мир еӆпийн оӆӊӑӆн вўща яс­ӊӑт вошӑӊ кәща хә Игорь Алчинов лупӑс: