«Ильбигорская» хӑнты ёх община па «Касум ёх» нємуп тӑхи тӑм оӆ «Пунӑӊ сухӆўв хошум рўв» Югра кәща нє нётупсы вух ёша павӑтсӑт. Оӆ мӑр нух питум ёх Касум вошн Нуви сӑӊхум район хуща пўнӑӊ сухӑт ёнтты пӑта ха ӑктӑщийӆты питӆӑт.

Щимӑщ нєм вәнӆтӑты хӑр тӑйс, мӑта ут Ас потты тыӆӑщ 6-мит хӑтӆӑн Югра мўв шўкщӑты вєрӑт тәты ёх ӆэщӑтсӑт. Щит йис вәӆупсы ӆєрамт­ты учёной нє Татьяна Александровна Молданова па искусствовед нє Наталья Николаевна Фёдорова тәсӊӑн.

Т.А. Молданова йис вәӆупсэв хурӑт вўты вєр оӆӑӊӑн путӑртӑс: 

Васы мӑнты тыӆӑщн 21-мит хӑтӆӑн Ёмвошн округев художественно-экспертной советн вәӆты ёх ӑктӑщийӆсӑт. Щи совета пириюм ёх йис пурмӑсӑт тәса па хурамӑӊа вєрты щирӑт вантман тӑйӆӑт. Вєрум утӑт мўӊ Югра мўвев хуща тәп щи совет пийн нємасыя мосты йис пурмӑса ӆўӊӑтӆайт.

Экспертной Совет лӑӊкӑр нєӊа Надежда Молданова вәӆ. Щи со­ветн этнографӑт, искус­с­тво­ведӑт, йис пурмӑсӑт вєрты ёх, культура де­пар­тамент хуща рә­питты хуятӑт вәӆӆӑт, иса 15 хуят. Тӑм пўш итәх совет ёх карты щўӊкӑт мухты путӑртсӑт.

Ёмвош район Кышик вошн ма Светлана Васильевна Фатеева пиӆа вәтаӊа йисум, ӆўв ӑшколайн йис пурмӑсӑт ӆавӑӆман тӑйты тӑхийн кәщая вәӆ. Ӆўв мӑнєма путӑртӑс, хутыса щи тӑхи рәпитты оӆӊитӑс, муйсӑр ванӆтупсэт ӆўв щӑта ӆэщӑтӆ.

Ай тӑхет потты тыӆӑщ 13-мит хӑтӑӆн Ёмвошн округев киникайт ӆўӊӑтты вуӆаӊ хотн рәпитты нєӊӑт вухаӆь мирев поэт шәӊӑт Андрей Семёнович Тарханов нәмӑӆмӑты пӑта нємасыя вәйтантупсы вєрсӑт. Тӑм м па тєвӑӊ сўс пєлӑк хӑтӑӆн ӆўв ӆәӆн араттєӆн 85-мит оӆа йис. 

Вухаӆь поэт хәев ар­сыр хӑннєхуятӑтн ищиты нәмӆы. Щи пӑта Югра мўвев ӆуватн кашӑӊ оӆ мӑр сыр-сыр вәйтантуп­сэт, кӑсупсэт муй ванӆ­тупсэт ӆўв оӆ­ӊӑӆн иса ӆэщӑт­ӆыйт па вєрӆыйт. 

Щимӑщ моньщ «Хӑтӆ» нємпи хӑнты па вухаӆь мирӊӑн театр юнтты ёх аӆьсӑт. Щи етнхот васы мӑнты тыӆӑщ 10-мит хӑтӆӑн вәс. Щиты артистӑт йиӆуп рәпитты оӆ пўншсӑт.

Щи етнхот «Ими-Хиӆы» нємпи хӑнты моньщ хўват вєр­ман вәс. Муй пӑта «Ими-Хиты» аӆьсы, вантэ, щит Ас хӑнтэт моньщ хўват. Мўӊ лупӆўв, мӑтты ки щи хӑнтэт няӆум шәпн пу­тӑртӆӑт, щирн ӆ пуква кана т хӑншман вәӆ. 

Ай тӑхет потты тыӆӑщн Сәрханӆ районӑн Лянтор вошн шуши ёх ӑктӑщийӆсӑт. Щӑта ванӑн вәӆты вошӑт па вўт кәртӑт эвӑӆт юхтум шуши ёх кўтэӆн кӑссӑт.

Кӑсупсы Лянтор вошн вәӆты «Югра ӆыӆӊуптӑты» тӑхи па вошӑӊ кәща хот ёх иха ӆэщӑтсӑт. мӑӊхӑтӆа Когалым вош, Сәрханӆ район Сытомино, Лямина, Русскинская, Ниж­не­сор­тымской кәртӑт эвӑӆт мойӊ ёх хурамӑӊ хӑнты ӆәмӑтсух ӆәмӑтман юх­тыйӆсӑт.

Щӑта шуши ёх тынщӑӊ тӑхман, әхӑӆ шәпи на­вӑрман, ӛр ванӆтуман, х павӑрт эвӑтман па па кӑсупсэтн кӑссӑт. Әмӑщ вәс уша павӑтты, нєӊӑт па айӆат эвет ищи кўтэӆн кӑссӑт. 

Васы мӑнты тыӆӑщ 12-мит хӑтӆӑн Ас хӑнты нєӊӊӑн па ики, щит Любовь Кашлатова, Людмила Алфёрова па Никита Партанов пиӆа мўӊ, «Торум Маа» нємпи йис пурмӑсӑт ӆавӑӆты хот рәпатнекӑт, «Ёмвош ёх» ариты имет па вошӑӊ ёх, Востыхой ай кәртыя мӑнсўв. Щӑта «Хутӑӊ хурас» мӑӊ поры ӆэщӑтсы.

Югра мўвев хўваттыйн тәп Сўмӑтвошн ӆавӑӆман тӑйты мєт йис тӑхи вәӆ, щит «Березовское городище». Щӑта XVIII-XX-мит нәптӑт вўш эвӑӆт йис хотӑт ин вәнты омӑсӆӑт. 2006-мит оӆн щи тӑхи Югра мўвевн культурной наследия тӑхет щирн нєпека хӑншсы. 2007-мит оӆ вўш эвӑӆт щи тӑхийн археологӑт рәпитӆӑт.

Ар оӆ мӑр щи тӑхийн археолог Георгий Петрович Визгалов рәпи­тӑс, щит исторической наукайт кандидат, Сәрханӆ вошн университетн рәпитӆ, «Северная археология-1» тӑхи кәщая вәӆ. 

Щиты рўщ ими, «Сорни Най» нємпи Ӆапӑтнаӊк вошӑӊ хӑнты арӑт ариты тӑхи кәща нє Елена Петровна Делеган лупӑс. Ӆўв хәс оӆ хӑнты имет пиӆа арийӆ. Ӆўв пиӆаӆа Хӑнты-Муши кәртӑн «Ван рәтӑт» нємпи ариты-якты мӑӊхӑтӆ пурайн вәйтантыйӆсум.