Шуши мирев культура - Культура обско-угорских народов

Йис пурайн хӑнтэт па вухаӆь ёх тӑм увӑс мўвевн тӑйты сыр-сыр утӑт эвӑӆт мєт хурамӑӊ пурмӑсӑт вєрӑнтыйӆсӑт. Тунты эвӑӆт вєрӑнтты арсыр хушапӑт, сәнӑт, йиӊӆӑт кашӑӊ хӑнты мўвн, кашӑӊ вухаӆь мўвн иса пўш ар хураспет. Щимӑщ хурамӑӊ ар хурасуп пурмӑсӑт – щит мўӊ тӑм йис тащев. Щит пӑта щи вєрӑт әхтыйн рәпитты ёх щи йис вєрӑт еӆӆы тәты пӑта сӑмӆаӆ хошиӆӑт. И вєр м, увӑс мирев тӑм хурасуп хурамӑӊ пурмӑсӑт хуӆна хотӆаӆн шавиман тӑйӆэӆ, ин па йиӆпа єнумты айӆат ёха щи вєрӑта муӆты вўрн катӆуптӑты мосӆ.

Ямал мўвн «Почётный гражданин» нєм тӑйты ими, Россия мўвев «Союз журналистов» тӑхия ӆуӊум нє, хӑнты моньщӑт, йис путрӑт ӑкӑтты па хӑншты ими Зинаида Викторовна Лонгортова хӑнты ясӑӊӑн ар кина вєрӑс. Тӑм оӆ товийн Москва хон вошн «Сокровища Севера» ванӆтупсы пурайн «Ими Хиӆы» нємпи ӆўв вєрум кина мира ванӆтӑсы. 

- Щит няврємӑт пӑта вєрум документальной кина, – Зинаида Викто­ровна лупӆ. – Ма ар оӆ мӑр айкеӆӑт ӑкӑтман па ӆэщӑтман рәпитсум, 30-кєм кина вєрсум. Тӑмхӑтӆ няврємӑт пӑта вєрум кина хон вошн ванӆтӑӆум. Щит хӑнты мир йис путрӑт, моньщӑт хўват ӆэщӑтсум. 

Няврємӑт кәрт – щит тӑм йисн няврємӑт пӑта вєрум тӑхи, щӑта ӆыв вәнт мўвн вәӆӆӑт па йис ёх вєрӑт уша вєрӆат. Ар оӆ кўш мӑнӑс, ищимурт тӑмӑщ няврємӑт кәртӑт хуӆна еӆӆы вәӆӆӑт.

30 оӆ тўмпийн Ясунт вош хонӑӊӑн тӑмӑщ пар­щин хотӑӊ кәрт тывӑс. Мєт оӆӑӊ няврємӑт – щит Саранпауль эвӑӆт юхтум вухаӆь пушхиет. Оӆӑӊ кәща ими тӑм хӑтӆ вәнта кәщая вәӆ, щит Любовь Павловна Стаканова. Йистєӆн Ясунт кәрт ӆавӑӆты ӆәӊх вурщӑк хурн вәӆ, щит пӑта ӆўв щи няврємӑт ӆавӑӆты ӆәӊха йис, ӆўв канӑӆа щирн вот сух ёнтса.

Ёмвошн «Торум Маа» этнографической музей хуща вәйт ӆор тыӆӑщн 2-мит хӑтӆӑн хур хӑншты хә ванӆтупсы пўншса, щит хӑнты хуят Митрофан Алексеевич Тебетев. Тӑм оӆн ӆўв сєма питум хӑтӆӑӆ эвӑӆт сот оӆ мӑнӑс. Щи киньща па и тӑм тыӆӑщн 8-мит хӑтӆӑн ӆўв нємӑсыя сєма питум хӑт­ӆӑӆн тӑта мӑӊхӑтӆ вєрӑнтса.

Вән кєр тыӆӑщ 12-мит хӑтӑӆн Сәрханӆ вошн шуши мирӑт тӑхийн иха ӑктӑщум хӑнтэт па вухаӆят «Вурӊа хӑтӆ» порыӆӑсӑт. Ищи хӑтӑӆн аӆаӊ вўш эвӑӆт ма нємасыя Сәрханӆ вошӑӊ айӆат ёх библиотека хота ӊхсум, хута ӑшкола арсыр айшӑк классӑтн вәнӆтыйӆты ай няврємӑт пиӆа хӑнты мирев хурасӑӊ моньщӑт моньщсум па әмӑщ путрӑт мўӊ вәӆупсы щирӆўв оӆӑӊӑн ӆывеӆа тәсум. 

Шуши мирӑт хӑтӆ постӑты хӑтӆӑн, мӑта ут вәйт ӆор тыӆӑщ 9-митн вәӆӆяӆ, йис пурмӑсӑт шавиты «Торум Маа» тӑхийн әмӑщ вәйтантупсы вәс. Щӑта путӑртсы, хутыса йис рәт ӆєрӑт, йис вєрӑт, рәт ясӊӑт мосты щирн хӑйты па еӆӆы тәты. Тӑм вәйтантупсы «Торум Маа» тӑхи кәща нє, «Югра ӆыӆӊуптӑты» оса тӑхи ух ими Л. Алфёрова па исторической наукайт кандидат нє, Югорской университетн айӆат ёх вәнӆтӑты ими Т. Молданова тәсӊӑн. Мирхота Югра мўв арсыр тӑхет эвӑӆт шуши хуятӑт юхтыйӆсӑт. 

Оӆӊӑӆн Людмила Алфёрова лупӑс: 

Вәйт ӆор тыӆӑщ 9-мит хӑтӆӑн шуши мирӑт мўвтєӆ мӑӊхӑтӆ постӑӆы. «Торум Маа» нємпи шуши мир пурмӑсӑт шавиман тӑйты тӑхийн кашӑӊ оӆ щи мӑӊхӑтӆ постӑӆы. Тӑм оӆн щи хӑтӆӑн мўӊ мирев па постӑсӑт: хур хӑншум хӑнты хә Митрофан Тебетев шәӊӑт сєма питум хӑтӆ вўш эвӑӆт 100 оӆ, хур хӑншум хӑнты хә Геннадий Райшев шәӊӑт сєма питум хӑтӆ вўш эвӑӆт 90 оӆ, «Югра ӆыӆӊуптӑты» оса тӑхи пўншмаӆ вўш эвӑӆт 35 оӆ.

мӑӊхӑтӆ оӆӊиттыйн округ кәща ӆӑӊкӑр нє Елена Шумакова мойӊ ёха вўща ясӑӊ лупӑс:

Вәйт ӆор тыӆӑщ 8-мит хӑтӆӑн Ёмвошн хурӑт хӑншум хә Митрофан Алексеевич Тебетев сот оӆа вум пӑта әмӑщ вәйтантупсэт па етнхотӑт ӆэщӑтыйӆсыйт. Тӑм хӑнты хуятэв Россия художникӑт тӑхия ӆуӊман вәс, ӆўв Ёмвош вуӆаӊ хуят нємн кантыйӆсы. Митрофан Алексеевич вәӆмаӆ мӑр 400 муӆтас хур хӑншӑс. 

Мемориальной сохӑӆ пўншсы

Кашӑӊ оӆ Ас кимӑӆн вәӆты Поӆнавӑт кәртӑӊ мир сӑма рӑхты па мосты мӑӊхӑтӆ постӑӆӑт. мӑӊхӑтӆ Ас кимӑӆн пўншсы, мєт оӆӑӊӑн хопӑӊ кӑсупсы вєрсы, щӑӆта па хўӆ ншты кӑсупсы вәс. 

Щи хӑтӆ тәрум єтӑр па шитам, тәп кєн вотые пуӆӑс, хӑтӆӑӊ хӑтӆ вәс. Хӑннєхуятӑт мӑӊхӑтӆа м нумӑсн, м кашн юхӑтсӑт. Тӑм вән мӑӊхӑтӆ фестиваль щирн 2019-мит оӆн пос­тӑты питсы. Еӆӆы нумӑс тӑйӆӑт щи хӑтӆ мєт вәна па әмща ӆэщӑтты, ӆәӆн аршӑк мир щив ат юх­тыӆӑс. 

Кашӑӊ мўвтєӆ мир хущи юнтупсэт кўтн аканят вәӆӆӑт. Увӑс мирӑт хущи акань мӑӊ хураса вәӆ. Аканят мухты няврємӑт шуши мир вәӆупсы оӆӑӊӑн уша вєрӆӑт. Катрайн эвиет акань пиӆа юнтсӑт. Мєт мосты аканят ӆыв пӑтэӆа – щит тунты онтупн уӆты аканят вәсӑт. 

Аканят арсыр утӑт эвӑӆт вєрты рӑхӆ, щит сухта, х, кев, вой ӆўв, вой сух, нюки, васы ух сух, щӑшкан эвӑӆт вєрӆыйт. Хӑнтэт муӆты­кєм аканят щӑшкан сух пўлӑт эвӑӆт ёнтсӑт, ху­ра­мӑӊ рнасӆаӆ, щӑшкан сӑхӆаӆ пӑнтӑн таӆсӑӆӆаӆ, ухӆаӆ эӆты ухшам пу­ныйӆсӑт. Аканьӆаӆ сыр-сыр щирн хурамтсӑӆӆаӆ, щиты эвиет ёнтӑсты вәнӆ­тыйӆсӑт.