Шуши мирев культура - Культура обско-угорских народов

Вәщ тыӆӑщ 20-мит хӑтӆӑн Ёмвошн «Торум Маа» тӑхийн «Няврємӑт юнтупсэт па онтупӑт» әмӑщ ванӆтупсы вәс. Щӑта 30 оӆ мӑр ӑктум, семинарӑт пурайн вєрум онтупӑт ванӆтӑсыйт. 

Музейн рәпитты нє Ирина Ксено­фонтова путӑртӑс, хуты ӆыв тӑм ванӆтупсыя иса округевн вәӆты увӑс па хӑтӆ єтты пєлӑк хӑнтэт, вухаӆят онтупӑт вантты пӑта пунсӑт. Ӆўв арсыр онтупӑт оӆӑӊӑн путӑртӑс. Мєт оӆӑӊ онтуп, хуӆта веӆщи сєма питум пушӑх пунӆы, ӛхӑт вәнта тәӆы па ха эхӑтӆы. 

Катра пурайн хӑнтэт мосты пурмӑсӑт ӆапкайн хән ӆәтыйӆсӑт, щит ӆыв ёнтсӑт па вєрсӑт. Ар щимӑщ пурмӑс ӆыв тунты эвӑӆт вєрӑнтыйӆсӑт. Кашӑӊ хотн хинтӑт, воньщупӑт, йиӊӆӑт, анӑт вәсӑт. 

Тӑм йисн айӆат ёх щи вєр ӑн вәӆэӆ, айкємн тӑм вєр вәтшӑты питсэв. Щи пӑта нємасыя ванӆтупсэт вєрӑнтты, йис пурмӑсӑт вєрты вәнӆтыйӆты па айӆат хуятӑт вәнӆтӑты мосӆ. Ӆәӆн мўӊ шуши мир йис вєрӆўв ат хӑщсӑт па няврємӆўвн, хиӆыӆўвн ат вәсыйт.  

Ӆўӊ тәрумн няврємӑт вәнӆтыйӆты тӑхиӆаӆ эвӑӆт рўтьщӑӆӑт, рәт мирӆаӆ пиӆа вәйтантыйӆӆӑт па няврємӑт пӑта вєрум кәртӑтн сыр-сыр вєрӑт вєрӆӑт.

Сўмӑтвош район ху­ща «Мань Ускве» нємуп кәртӑн хәӆум пўш няврємӑт ӑкӑтӆайт. Мєт оӆӑӊ щит вәщ тыӆӑщн оӆӑӊ хӑтӆӑн «Вєрӑӊ ёх» сменая тыв юхӑтсӑт, тӑта няврємӑт ёнтӑсӆӑт, шўкщӑӆӑт, нюх­рантӆӑт. Ӆыв вухаӆь ёх йис пурмӑсӑт тунты, х, ӆўвӑт эвӑӆт вєрӆӑт.

Тӑм оӆ хўӆ веӆпӑсӆӑты ёх мӑӊхӑтӆ Нуви сӑӊхум районӑн ищи вєрӑнтсы. Касум, Поӆнавӑт, Ваньщавӑт кәртӑтн арсыр кӑсупсэт, ванӆтупсэт ӆэщтыйӆсыйт. 

Касумн мир ай хопӑтн кӑссӑт, нєӊӑт хўӆ эвӑӆт сыр-сыр єпӆӑӊ ӆє­тутӑт вєрсӑт, вєрантты имет мойӊа юхтум мир хўӆ сух па тунты эвӑӆт әмӑщ пурмӑсӑт вєрты вәнӆтӑ­сӑт. 

Поӆнавӑт вошн ищиты мир юӆн ӑн омӑссӑт. Ӆыв ай хопӑтн ӊхсӑт, хўӆ эвӑӆт ӆєтутӑт кавӑртсӑт па хўӆ сух пиӆа рәпитты вәнӆтыйӆсӑт. 

Тӑм ӆўӊ вухаӆь мир моньщӑӊ ими Анна Митрофановна Конькова 105 оӆа ӆәӆн йис. Тӑм хӑтӆ вўраӊӑн йис пурмӑсӑт ӑкӑтты па шавиты «Торум Маа» хотн вәщ тыӆӑщ 13-мит хӑтӆӑн нємасыя ванӆтупсы вєрӑнтсы.  Хута хурӆаӆ, ӆўв хӑншум моньщӆаӆ, єсӆум киникайт, няврємӑтн моньщӆаӆ хўват хӑншум хурӑт вантты рӑхӑс. 

Музей кәща нє Люд­мила Алфёрова тӑм ванӆтупсы оӆӑӊӑн путӑртман, лупӑс: 

Вәщ тыӆӑщ 11-мит хӑтӆӑн Россия мўв ӆуваттыйн хўӆ веӆпӑсӆӑты мир мӑӊхӑтӆэӆ постӑсӑт. Щи хӑтӆ вўраӊӑн мўӊ Ваньщавӑт кәртӑн ищи арсыр әмӑщ вєрӑт ӆэщӑтты вўтщӑсўв, щит сыр-сыр кӑсупсэт, етнхот. Тәп тӑм атум кӑши-мәш пурайн мӑӊхӑтӆэв па щирашӑк постӑсэв. Арӑӊ-якӑӊ етнхотэв нємасыя киная вўсэв па хўӆ веӆпӑсӆӑты ёх хӑтӆ пурайн интернет хўват ванӆтӑсэв.

Вәщ тыӆӑщ кимит хӑтӑӆн Муши вошн Ӆорвош районӑн, иса рә­патам щирн, вәсум па арсыр хӑннєхуятӑт эвӑӆт сыр-сыр айкеӆӑт ӑкӑтсум. Щи кўтӑтн нємасыя Ӆорвош район физической культура, кӑсты вєрӑт па рўтьщӑты щирӑт тӑхи кәща Шериф Ахмедов пиӆа вәй­тантыйӆсум па иньщӑссєм ӆўвеӆ, муй щирн кӑсты вєрӑт ӆэщӑтӆӑт. 

- Шериф Мусабегович, мӑтты айкеӆ нӑӊ оӆӊенӑн мўӊева еша путӑрта?

- Ӆорвош районӑн ма иса 1998-мит оӆ вўш эвӑӆт вәӆӆум па рәпитӆум. 

Лыпӑт тыӆӑщн 30-мит хӑтӆӑн Ханты-Мансийской районӑн Кышик вошн ёх семинара ӑктӑщийӆсӑт, ёкан арӑт оӆӑӊӑн путӑртты. Тыв 20-кєм хӑннєхә юхтыйӆсӑт, путӑртсӑт па арисӑт. Ӆыв Ёмвош эвӑӆт, Касум, Тэк па па хӑнты кәртӑт эвӑӆт вәсӑт. Тӑм ёх муӆтаса Мосум мўвн вәӆты хӑнтэт па арисӑт, ӆыв «Мосум хӑнтэт» нємуп ариты-якты тӑхи тӑйӆӑт.

«Вәнт пєлӑк мўв поступсы щирн» – щимӑщ литературной вәйтантупсы Ёмвошн «Шесталовской лўӊтупсы» мӑнум пурайн Саранпауль вош эвӑӆт юхтум рўщ писатель хәев Владимир Квашнин киникайт ӆўӊӑтты хотн лыпӑт тыӆӑщ 24-мит хӑтӑӆн вошӑӊ хӑнє­хуятӑт пӑта шєӊк әмща ванӆтӑс. Мосӆ лупты, хуты тӑм хӑннєхә сыр-сыр стихӑт па ар путрӑт тәса ӆэщӑтӆ. «От сердца – к сердцу» (2014), «Синегорье» (2019), «Коготь Манараги» (2019) нємуп киникайт хӑншӑс па хӑннєхуятӑтн ӆўӊӑтты щира єсӆӑс. 

Ӆаӆьн нух питум хӑтӆэв муӆты хўваттыйна вәс, 
Ратэв хуща хӑщ па 
раӊнум лавум пўла вәс, 
Тўтн ёсум мўвӑт, хиш
 пәсӑӊ вантсўв, -  
Щи хӑтӆэв мўӊ пӑкты 
кємн ванамтсэв. 

Припев:

Ӆаӆьн нух питум хăтӆэв
Сэля єпăӆна пушса…
Тӑм вән мӑӊ хӑтӆэв,
Ухӑӆ нувия вотса.
Тӑм амтупсы,
Иса сєм йиӊкӑн увса. 
Ӆаӆьн нух питум хӑтӆэв! 
Ӆаӆьн нух питум хӑтӆэв!
Ӆаӆьн нух питум хӑтӆэв!