Хӑнты мир моньщӑт-путрӑт - хантыйские сказки, рассказы

Ӛтьӛӽ мӛӽнӛ вәлтә ики Иӽлам пӓни ими Юхлым. Имӛкӛн вәллә­ӽән Куркив йоӽәнʼнә. Йоӽәнʼоӽ выхәлвәл Ваӽа, Ваӽ йоӽәнʼпа. Ос Ваӽ вы­хәлвәл Ӓс йоӽәнʼпа, Обь. Ньӛӈӄыит ӛԓԓӛ ваҷпа мӛнӽӛлт, онәлтәхәлатә. Имӛӽӛн вәлләӽән ӄыл­ӽалиннаты, Алӽәс. Алӽәс ӛй ал тәявәл. Ӛнтӛ төлә­хәвәл. Икилнӛ пӓни имил­нӛ йӛмӛ тәялы лӫӽӛт, тю­та пә йӛмӛки, йӛмӛ вәл­вәл. Төләхтәлнә кӧл ӛн­тӛ ӄолвәлт. Ӄои йӛм кӧл төләӽвәл, тю тәӽы йӛмӛ төӈәмтәтә.

Ăнписаен вән кәртӑн щємьяеӆ пиӆа вәс. Кӑт яй тӑйс, итӆ ўӊӑӆӆы вәс. Щитӊӑӆ тухӑӆпийн нӆ эви ӑӊкеӊӑӆ-ащеӊӑӆ тӑйсӑӊӑн, Ăнписаен апӑлнєӊӆаӆ. Нўшая ӑн вәсӑт, иса хот вой тӑйсӑт, әкрӑтэӆн арсыр ӆєтут єн­мӑӆсӑт. И нётты-рәпитты хә хотэӆн вәс, щитэӆ иса хута мосӑс, рәпитӑс. 

Ащеӆ веӆпӑсӆӑты пу­райн Кев пєлӑк эвӑӆт ву­хаӆь мўв пєӆа иса нюхӑс кӑншман ӊхӑс. Хотӆ тє­ӆӑӊ хот, ӆєтут муй пурмӑс иса тӑйсӑт. Ӛхӑтшӑк щит, вўшмащты хуят ӑн хән вәӆӆяӆ, мисӆаӆ, ӆовӆаӆ нух нрӑӆӑсыйт, колхоса вўсыйт. 

(Тӑм моньщ оӆӑӊмит шәп газетаев хәтмит но­мерн ӆўӊтаты)

Па м вәӆмен ӑӆ утэн вєрӑс, ким єтӑс, сухум похлаӆ сырыя єс­ӆӑс, сухум похлӑӆ хуӆща мӑнӆ, ӆўв щӑӆта мӑнӆ. Хўв тӑхеӆ хўв мӑнӑс, муй ван тӑхеӆ ван мӑнӑс, имуӆтыйн хӑр муӆты тӑхия єтӑс, вана юхтӑс. Щорӑс, мӑттырн. Щорӑс кўтуп пєӆы вантыйӆ, щорӑс кўтупн пәхӑр. Ўпи-тӑхты аршин шәп вўс, щи әхтыя ӆєӆумтӑс, щорӑс па пєлӑка щи тәты питса.

Ими хиӆы нарӑсӆ,   
Кеӆщи хәӆ тыйн ӆәйӆ,
Мӑӆӑӊ хўӆэн вей нтӑӆ,
Паннєӊен шай кавӑртӑӆ. 

Сортэн нюки хотн вәӆ, 
Юхан хуща пуӆ тӑйӆ, 
Пәнӆ эвӑӆт уяӊ хӑтӆ 
Вўӆы, cўрты, пєши єтӆ. 

Кӑсты мирев питӑс,
Хор мисэв сэвса ӆєӆ,
Оӊтӑӆа ампев уӆ,
Шойтӑӆа шовӑр ӆєӆ.

Миреӆ еӆӆы мӑнӆ,
Хопеӆ юхӆы хӑтӑӆ. 

Хәӆум хопты
Пиӆт ӆавӑӆӆӑт. 
Пиӆт сўӊ хуща 
Пух нарӑсӆ.

Нӆ ай ләксы
Шәхман йисӑт,
Пиӆтэӆ вўсэӆ, 
Кәрта тәсэӆ.

Щиты йина па Увӑс мўвн вәӆты хӑн­нєхә аӆьщӑты рӑхӆ. Вантэ, тарум ищки мўвн вәӆты пӑта иса пурайн муӆты вєрты мосӆ. Ван ӆўӊ, хўв тӑӆ, ван хӑтӆуп хӑтӆӑн, щирн хӑннєхә аӆӑӊ сора уша вєрӆ, хӑтӆ мӑр муй вєрты мосӆ. Тӑмхӑтӆ ма Омула щащєм оӆӑӊӑн хӑншӆум, ӆўв – каркам имие, щирн ма ӆўвеӆ Мав пирум войя аӆьщӑӆєм. 
Нух киӆӆум, ӆўв юӆн ӑнтәм – ӆоньщ муй па ӊк ӑкӑтты мӑнӑс. Йиӊк ӑмӑртты пӑта еша ӊк пӑрӊӑӆты мосӆ. Муӆхатӆ мин иха ӊк пӑрӊӑӆсумн, ма пиӆєма ӆўвеӆа кєншӑк вәс. Камн мєлӑк ки – щит ищи тәрум эвӑӆт хӑннєхә пӑта мойӆупсы кана вәӆ.

Атэӆт ӆәӊх х авӑтн, атэӆт кӑӆт х авӑтн вәӆ Ай моньщ хә хәӆум упеӆ пиӆа. Хӑтӆ ӆуӊта Ай моньщ хә йиӊкӑӊ пє­лӑк, вәнтӑӊ пєлӑк кє­рӑтӆ. Йиӊкӑӊ пєлӑк, вән­тӑӊ пєлӑк ар ӆупас тєкнуп­тӑӆ. Имуӆтыйн атӆа йис, хот ким пєлӑкн хуят нё­хмаӆ сащӆ: «Ай моньщ хә, вән упен єтӑӆтэ ким!». Ёшӆ эвӑӆт катӑӆсӑӆэ, ким єтӑӆтӑсӆэ. Овӆ тәп лӑп пєнтӑс, ёшӆ эвӑӆт мєнємӑсы, хуятн щи тәсы. Хуӆтпєӆа тәсы, пӑтлам атн кўш хуӆта хәхӑӆ, мӑнум пӑнт хән кӑӆ? Муй мўва ӆуӊӑс, муй нух хәӊхӑс? Юхи ӆуӊӑс, хоӆӑс, вәӆӑс. Хӑӆэвта йис, Ай моньщ хә йиӊкӑӊ пєлӑк, вәнтӑӊ пєлӑк хә юӆн хән омӑсӆ. Етна йис, юхи юхтӑс. 

Имуӆтыйн Ай Ас пє­лӑкн ай павӑрт хо­тыенӑн имеӊӑн-икеӊӑн вәсӊӑн. Вәӆупсэӆ хўватн хўӆ веӆсӑӊӑн, вәнта вой веӆты па китумтак ӊх­сӑӊӑн. 

Щи кӑтӊӑн и ай шәкащ­тыя хӑщум пухлэӊкие иха єнмӑӆсӑӊӑн. Муӆты  ӆавӑрт вєрӑтн ӆўвеӆ ӑн па мийӆясӑт. Щиты хуты, тӑӊха, пухӑӆ єнмӑс, иса юӆн вәс. Щи киньща имеӊӑн-икеӊӑн пирщємӑсыйӊӑн, китумтак арсыр мәшӑтн юхӑтсыйӊӑн. Хўӆ па вой кӑншты вєрӑта кат­ӆӑ­сыйӆты ӑн вєритӆӑ­ӊӑн. Ӆыв єнмӑӆтум пухеӆ па таксара, ӛрӑӊа-щомӑӊа єнмӑс.

Метаграмма – пєл­шуп­сы, щимӑщ амамӑт­щет, ху­та и ясӑӊ амамӑтщӑ­ӆўв, щи ясӑӊ и па пўк­ва омӑсӆўв, йиӆуп ясӑӊ тывӆ: кәр – кар. 

«ў» пўква ки тӑйӆум,
Ма – сух пәсты ӆыпи.
Пєлӑтӆэн ки ӆўвӑт,
Вәнтӑн хутты ӊхӆум.     
(хўр-хор)

***
Тӑмӑщ тащ ки тӑйӆӑн, 
Ӆапка пєӆа вантӆӑн, 
«П» посэна пєлӑтӆэн,
пийн щи єтӆ.
(вух-пух)

***
Мӑнат вәнтӑн кӑншӆэн,
«Л» кана «р» ки пунӆӑн,
Ма нӑӊен ӆаӆтты нётӆум.  
(тулӑх – турӑх)

Нәптӑӆ вәна вум ики кирмӑщ кәр хонӑӊӑн омӑсӆ. Тўт пєӆа вантӑӆ. Ин йиӆуп оӆ рўтьщӑты хӑтӆӑт. Камн ищки. Мурт хуят щимӑщ тәрумн ким єтӆяӆ. Вєрӆы нємхуят ким ӑнт єтӆ. Хот йитӑӆа хиӆыеӆ ӆуӊємӑс. «Щатьщаща, муӆты путӑр путӑртӆӑн ки… Нӑӊ вәӆты нәптэнӑн кӑмн вєра питыйӆсӑн. Нӑӊ путӑрӆан хәӆӑнтты щи каш». 

– Я, щиты ки, айе, хә­ӆӑнта! Щи вєр вәӆумн хәт яӊ муӆтас оӆа щи йис. Увӑс мириев рт шәк, вот шәк вантыйӆман вәсӑт, ищки мўвиевн мӑта сурта ӑн хойӆясўв. Айтєӆн няврє­мӑт иса муӆты вєртыя щи партыйӆӆайт, еӆӆы вәӆты вәнӆтӑӆыйт. Па мирев, мосӑӊ, мӑтлышӑк, таксӑр вәс. 

Ипўш увӑс N вошн ущхўӆь вєр вәс. Щи оӆӑӊӑн мӑнєма Илья ӆәхсєм путӑртӑс. Щимӑщ ущхўӆь вєр, итәх пурайн нәмӑсӆум, йина муй ропӑх щимӑщ вєр вәс? Тәп Йиӆуп оӆ еӆпийн арсыр әмӑщ вєрӑт вәӆӆяӆӑт – Моньща эвӑӆты мосӆ!

34 оӆ ӆуват Илья Са­вельевич Смирнов – кӑрӑщ, ӛрӑӊ-щомӑӊ, кўӆ тўрсыйӆ тӑйты хә. Ӆўв ар оӆ арсыр єпӆӑӊ нянят вєрты хотн рә­питӑс. Кашӑӊ рўтьщӑты пу­райӆ кӑтна ортсӑӆэ, и пу­ра ӆўӊӑн щорса муй па пасыр әмӑщ тӑхета ӊхиӆӑс. Кимит пурайӆ ван хӑтӆуп тыӆӑщн рўтьщӑс. Итәх вәтаӊ ёх ӆўвеӆ Ищки Ики ӆәмӑтсухн шиваӆӑсӑт.